Nghệ thuật Phật giáo Hy Lạp (Greco-Buddhist Art) là minh chứng đáng quan tâm của sự giao thoa giữa văn hóa Hy Lạp cổ điển và Phật giáo, đánh dấu một chương quan trọng trong biên niên sử văn hoá nghệ thuật.

Truyền thống nghệ thuật độc đáo này, được gọi là Phật giáo Hy Lạp, xuất hiện từ sự hòa quyện hấp dẫn giữa các yếu tố văn hoá phương Đông và phương Tây, phát triển gần một thiên niên kỷ. 

Từ các cuộc viễn chinh của Alexandre Đại đế tại Afghanistan và vùng tây bắc Ấn Độ từ những năm 327-325 trước Tây lịch và sự miễn cưỡng của các vị vua chúa Ấn Độ - Hy Lạp cai trị tại Punjab vào hai thế kỷ cuối cùng của thời cổ đại - là một câu chuyện cũ rích đối với các sử gia, cho đến các cuộc chinh phạt của người Hồi giáo vào thế kỷ thứ 7 sau Tây lịch, nghệ thuật Phật giáo Hy Lạp phát triển khắp Trung Á, thể hiện chiều sâu và bề rộng của sự dung hợp văn hóa. 

Sự ra đời của nghệ thuật Phật giáo Hy Lạp, có thể bắt nguồn từ Vương quốc Hy Lạp-Bactria cùng với vương quốc Ấn-Hy Lạp là các vương quốc nằm ở cực đông của thế giới Hy Lạp hóa, vương quốc này tồn tại từ năm 256 trước Tây lịch cho tới năm 125 trước Tây lịch. Khu vực trung tâm của vương quốc Hy Lạp-Bactria nằm ở miền bắc Afghanistan ngày nay, được thành lập tại nơi hiện là Afghanistan vào khoảng năm 250 trước Tây lịch đến năm 130 trước Tây lịch. 

Sự thành lập của vương quốc Ấn-Hy Lạp từ năm 180 trước Tây lịch đến năm 10 trước Tây lịch, trong thời kỳ này đã thúc đẩy hơn nữa sự lan truyền của nền văn hoá Hy Lạp hóa vào tiểu lục địa Ấn Độ. Khu vực Gandhāra hiện nay nằm ở Tây Bắc Pakistan, tương ứng với Peshawar, trải dài dọc theo sông Kabul và Swat, bao gồm cả khu tàn tích mang tầm vóc thế giới - Taxila. Vương quốc cổ đại này đã từng là một trung tâm Phật Giáo phát triển cực kỳ mạnh mẽ và hưng thịnh. Sự giao thoa giữa các nền văn hoá Hy Lạp và Phật giáo đã đạt đến đỉnh cao, dưới sự bảo trợ của người Ấn Độ-Hy Lạp và sau đó là người dân Đế quốc Kushan. 

Địa danh Gandhāra trở thành cái nôi của nghệ thuật Phật giáo Hy Lạp, từ đó ảnh hưởng của nó lan toả vào Ấn Độ, tác động đến nghệ thuật Mathura tạo tác tượng Phật đầy đặn, có đường nét phồn thực, rất gần giống với những vị thần Ấn Độ giáo cũng như những vị thần khác của tín ngưỡng địa phương, và kế đến là nghệ thuật Hindu của Đế quốc Gupta, một đế chế cổ đại của Ấn Độ tồn tại từ đầu thế kỷ 4 Tây lịch đến cuối thế kỷ 6 Tây lịch. Sau này ảnh hưởng ở rộng khắp Đông Nam Á, trong khi nghệ thuật Phật giáo Hy Lạp cũng lan rộng về phía bắc, để lại dấu ấn tại Lưu vực Tarim trong thời đại đồ đồng đã là ngã tư giao lưu văn hóa giữa phương Đông và phương Tây và sẽ vẫn như vậy trong hàng nghìn năm và cuối cùng ảnh hưởng đến nghệ thuật của các quốc gia Trung Hoa, Hàn Quốc và Nhật Bản.

Được đặc trưng bởi chủ nghĩa hiện thực duy tâm mạnh mẽ, và miêu tả gợi cảm vốn có trong nghệ thuật Hy Lạp, nghệ thuật Phật giáo Hy Lạp nổi tiếng vì đã giới thiệu những hình ảnh đầu tiên về đức Phật.

Sự phát triển quan trọng này không chỉ giúp định hình quy chuẩn nghệ thuật và điêu khắc của nghệ thuật Phật giáo trên khắp Châu Á, mà còn đóng vai trò là nhịp cầu nối giữa các lý tưởng thẩm mỹ của phương Đông và phương Tây.

Việc miêu tả tượng Đức Phật dưới hình dạng con người, thấm nhuần sự duyên dáng và chính xác của nghệ thuật điêu khắc Hy Lạp, đã mang đến một xu hướng mới cho biểu tượng Phật giáo, làm phong phú thêm chiều sâu biểu tượng và cảm xúc.

Trong nghệ thuật, sự tổng hợp các yếu tố Hy Lạp và Phật giáo thể hiện dưới nhiều hình thức khác nhau, bao gồm các nghệ thuật điêu khắc, kiến trúc và phù điêu.

Các tác phẩm điều khắc từ thời kỳ này, đặc biệt đáng quan tâm vì lớp vải phủ cầu kỳ, gợi ý đến các pho tượng thần Hy Lạp, kết hợp với nét đặc trưng của nghệ thuật Phật giáo, vẻ mặt thanh thản hồn nhiên và suy tư. 

Sự kết hợp giữa các kỹ thuật và nghệ thuật Hy Lạp với biểu tượng và chủ đề Phật giáo, đã tạo nên một phong cách mới rõ nét, có tác động lâu dài đến sự phát triển của nghệ thuật Phật giáo trên khắp Châu Á. 

Nghệ thuật Phật giáo Hy Lạp là một ví dụ mạnh mẽ về sự dung hợp văn hoá, cách minh hoạ các biểu hiện nghệ thuật, có thể vượt qua ranh giới địa lý và văn hóa để tạo ra những hình thức mới, lai ghép. 

Truyền thống nghệ thuật này không chỉ làm nổi bật sự kết nối giữa các nền văn minh cổ đại, lại còn nhấn mạnh vai trò của nghệ thuật như một ngôn ngữ phổ quát, có khả năng bắt nhịp cầu nối các nền văn hóa đa dạng, phong phú.

Vì thế, nghệ thuật Phật giáo Hy Lạp vẫn là một lĩnh vực nghiên cứu hấp dẫn đối với các nhà sử học, các nhà khảo cổ học và những người đam mê nghệ thuật, cung cấp những hiểu biết sâu sắc về sự trao đổi năng động giữa các nền văn minh cổ đại của thế giới. 

Tóm lại, nghệ thuật Phật giáo Hy Lạp đại diện cho một hiện tượng văn hóa và nghệ thuật quan trọng, thể hiện sự kết hợp giữa truyền thống phương Đông và phương Tây.

Di sản của nó tiếp tục ảnh hưởng và truyền cảm hứng cho bối cảnh nghệ thuật của châu Á, đóng vai trò là minh chứng cho sức mạnh bền bỉ của sự giao lưu văn hoá và ngôn ngữ phổ quát của nghệ thuật. 

Tác giả: Dimosthenis Vasiloudis
Việt dịch: Thích Vân Phong
Nguồn: The Archaeologist