Con người sinh ra, vốn không hoàn hảo và ai ai cũng có sai sót, lầm lỗi, không trừ một ai. Do đó trong cuộc sống, đôi khi có nhiều điều đã nói ra, làm cho người ta tự trách mình, tại sao mình lại nói những lới nói sai lầm, tiếp nối sai lầm không chỉ là cách để hối hận, ăn năn hay sám hối trong lời nói, bằng hai chữ xin lỗi và xin lỗi, mà còn là cách để nhắc nhở về những điều tốt, điều lành, mà người ta thường tự trách mình. Cho nên Cổ nhân dạy:“Nói năng không thể tùy miệng, làm việc không thể tùy tâm, làm người không thể tùy ý”. Vì vậy, trong cuộc sống, chúng ta dù có rút tỉa nhiều kinh nghiệm, nhưng vẫn còn có những sai lầm. Từ những lỗi lầm gây ra, đều phát xuất trong lời nói, khiến cho người nghe phật ý quở trách tại sao mình lại nói những lời nói sai như thế đó.

Thế nên, muốn học được cách ăn nói khôn ngoan, thì cần phải biết cách kiểm soát tốt cảm xúc của chính mình. Khi ta quản lý và kiểm soát được lời nói của chính mình, điều gì nên nói, điều gì không nên nói, thì đó chính là cảnh giới cao nhất của sự thông minh, cho nên Cổ nhân có dạy: “Nước sâu thì chảy chậm, kẻ ngu dốt hay khẩu nghiệp, người khôn ngoan thì thường ít nói”. Bởi người thực sự có học thức, thì họ lúc nào cũng biết khiêm tốn, chẳng dại khoe khoang. Người thực sự giàu có, thì lúc nào họ cũng biết cách im lặng và chỉ nói đúng lúc, đúng chổ.

Cho nên thân người có ba nghiệp: “Thân nghiệp, Khẩu nghiệp, Ý nghiệp”. Trong cuộc sống hàng ngày chúng ta cần phải chú trọng đến khẩu nghiệp, bởi vì khẩu nghiệp là nơi dễ tạo phước và cũng dễ tạo tội, thế nên chúng ta càng ý thức hơn trong ứng xử lời nói, luôn đem lợi ích tích cực và hạn chế những mặt tiêu cực của miệng, để không gây đau khổ cho mình và cho người. Nếu chúng ta ít để ý và xem thường khẩu nghiệp, cứ cho rằng lời nói không có hình tướng, nhưng khi ta dùng lời nói cay độc sẽ là vũ khí vô hình sát thương người khác đến chết mà chúng ta không ngờ đến.

 Trong ba nghiệp Đức Phật dạy: Ý nghiệp dẫn đầu các hành động của thân và miệng. Tuy nhiên khi ý nghĩ đó, biểu hiện thành ngôn ngữ hay những hành động, thì sự tạo nghiệp đó mới rõ ràng. Còn nếu nó vẫn nằm trong suy nghĩ thì “Tội từ tâm sinh do tâm diệt”, khi đã biểu hiện thành hành động thì bắt đầu có oan trái. Ngôn ngữ cũng vậy. Người xưa có nói rằng:“Của cải vật chất chúng ta có chất như núi, nhưng mà miệng ăn hoài nó cũng sẽ hết; Công đức chúng ta làm cả đời rất cực khổ, nhưng mà miệng chỉ trích, mỉa mai, thị phi, ác khẩu- nó cũng làm tan hoang”, hoặc: “Nhất ngôn khả dĩ hưng bang- Nhất ngôn khả dĩ tán bang” nghĩa là “Một lời nói có thể làm hưng thịnh một đất nước, nhưng cũng một lời nói làm tiêu tan đi một đất nước”. Hoặc là“ Lưỡi không xương nhiều đường lắt léo”, tức là chúng ta nói kiểu gì cũng được. Người có tu tập như thế nào đi chăng nữa, khi phát ngôn ra những lời nói rơi vào trong bốn trường hợp: Vọng ngôn - Ác khẩu - Lưỡng thiệt - Ỷ ngữ, cũng đem oan trái đến cho chúng ta và tất cả mọi người. Vì vậy, trong tương giao giữa mọi người, lời nói là phương pháp để thu phục nhân tâm, hoặc cách xử thế hàng ngày, qua cách nhìn đúng, nghĩ đúng bằng lời nói. Lời nói không mất tiền mua, có lẽ chính vì điều đó mà nhiều người đang ăn nói thiếu suy nghĩ, không phân biệt đúng sai. Lúc nào cũng cho rằng mình nói thẳng, nói thật. Nhưng thực tế thì họa từ miệng mà ra, ‘trời cuồng có mưa, người cuồng thì sớm muộn họa cũng đến’. Bởi thế nên người xưa có dạy trong giao tiếp, chúng ta phải có sự khéo léo, kiêng nể. Tránh làm mất lòng người khác, vừa tránh được họa về sau. Chỉ có lời nói và lời nói.

Vì thế trong cuộc sống hàng ngày, trước khi phát ngôn bất cứ điều gì, đều cần phải suy nghĩ thật kỹ, thận trọng cân nhắc điều gì nên nói, điều gì không nên nói. Những câu nói không suy nghĩ có những lúc sẽ gây tác dụng ngược ngoài sức tưởng tượng, phá hỏng các mối quan hệ và làm tổn thương người khác, thậm chí rước họa vào thân. Có những lời, chỉ cần không nói ra sẽ giúp con người chúng ta tích thêm phúc đức, ngược lại nói ra sẽ khiến con người tạo khẩu nghiệp, mất đi phúc đức, thậm chí có thể lập tức gây ra tai họa cho người nói. Cho nên người xưa có câu: “bệnh từ miệng mà vào, họa từ miệng mà ra”. Thật vậy, lời nói là vô hình, mà tự xưa nay đã gây nên bao nụ cười và nước mắt. Lời nói còn nghiêm trọng hơn cả giết người, hoặc làm tổn thương người khác, vết thương trên thân thể theo thời gian có thể lành lại, nhưng vết thương từ lời nói có thể in mãi trong lòng, thấu tận tâm can, quả báo kiếp sau ắt sẽ vô cùng khủng khiếp.

Vì vậy từ lâu nay, miệng đời lúc nào cũng chính là thứ vũ khí cay độc nhất, để công kích người khác. Đời người học nói chỉ cần mất 2 năm, nhưng muốn học cách im lặng thì lại mất cả đời. Chính vì thế mà người xưa nói “lời nói ra như bát nước đổ đi”, một khi đã nói ra rồi, tuyệt đối sẽ không thể rút lại được nữa, cho nên trước khi nói hãy uống lưỡi bảy lần, nghĩ xem lời mà ta sắp nói liệu có khiến người khác tổn thương hay không. Nếu sự tổn thương, mà lời nói mang tới khiến người khác tổn thương cả một đời, mới thấy mình u muội, mọi thứ đã muộn màng. Bởi thế theo lời Phật dạy, lời nói không lưỡi mà sắc hơn dao là vậy. Cho dù sau đó ta có nói bao nhiêu lời xin lỗi, có bù đắp bao nhiêu thì tổn thương vẫn sẽ luôn còn tồn tại. Chính vì lý dó đó mà Đức Phật dạy: “tu tại tâm không bằng tu tại miệng”. Đơn giản là, khẩu nghiệp không phải tự dưng mà hình thành. Nó là sự dung hòa của Thân, Tâm, Ý, khiến lời nói phát ra từ miệng. Tự mỗi người đều có thể tự điều chỉnh hành vi của mình để tránh khẩu nghiệp. Người thiện lương nói lời hay ý đẹp, vui vẻ, được mọi người trọng vọng. Nếu người chuyện không nói có, tự trong lòng đã thấy bất an, người đời biết được sẽ lánh xa nguyền rủa, tiếng xấu còn lan truyền mãi mai sau.

Muốn trong cuộc sống được an lạc hạnh phúc, thì hãy tập làm người biết cách nói đúng đắn, bằng những lời nói cao quý, hữu dụng, đầy đủ ý nghĩa sâu sắc. Lời nói có một ảnh hưởng vô cùng quan trọng, không những đối với đời sống hạnh phúc của mỗi cá nhân, mà còn có thể định đoạt được cả sự an nguy của xã hội. Sống trên đời, nói năng phải có chừng mực, biết cách khống chế cảm xúc. Muốn gia đình hưng thịnh phải nói lời thuận, muốn cuộc đời mỹ mãn phải nói lời hay. Chính vì thế, mà tất cả hạnh phúc trên đời đều bắt đầu từ lời nói của con người.

Nói là một nghệ thuật và cũng là một cách tu, qua sự quán sát chọn lời và lắng nghe, cho nên cổ nhân có nói: “lời nói chẳng mất tiền mua, lựa lời mà nói cho vừa lòng nhau” Nói không chỉ là hoạt động phát ra âm thanh từ cuống họng, mà còn phản ánh cách thức vận hành của tư duy. Cổ nhân không quan niệm đơn giản “học nói” như việc tập nói của “con lên ba cả nhà học nói”, mà cao hơn là học cách tư duy, cách suy nghĩ. Câu nói càng sáng sủa, ý tứ sâu sắc càng chứng tỏ sự thông tuệ và bề dày của tư tưởng. Nơi các nguyên tắc ứng xử của người Việt, yếu tố tình nghĩa luôn luôn hiện diện và không thể thiếu được “Lời chào cao hơn mâm cỗ” hay “Thà rằng ăn bát cơm rau, còn hơn cá thịt nói nhau nặng lời”. Cho nên từng lời từng chữ thốt ra phải được đắn đo cân nhắc kĩ càng. Thế nên, người xưa thường dạy rằng: “Ăn có nhai, nói có nghĩ”. Hiểu nhầm, hay hiểu chưa tới, hầu như là do nói mà không ý thức mình đang nói gì.

Người xưa không phải ai cũng có điều kiện để đọc nhiều sách, học hành đầy đủ. Bên cạnh đó, họ không được tiếp xúc nhiều với truyền thông hay công nghệ hiện đại như bây giờ. Tuy nhiên, họ vẫn có vốn hiểu biết rộng nhờ khả năng trau dồi, tích lũy những kinh nghiệm sống tích cóp qua thời gian. Ngoài ra, họ còn áp dụng những câu nói giá trị của cổ nhân được lưu truyền, đồng thời học hỏi nhiều tri thức trong cuộc sống. Mỗi câu nói của cổ nhân đều có đạo lý, là bài học quý giá cho các thế hệ sau. Cho nên, người thời nay học nói, xét cho đến cùng là việc tự diễn tả bản thân như một cá thể độc nhất. Thực tế, con người vừa giao tiếp với người khác, nhưng cũng là giao tiếp với chính mình, qua đó hiểu chân giá trị của bản thân.

Người có mệnh tốt hay xấu chỉ cần mở miệng là có thể biết ngay. Miệng là nơi có thể thông qua giao tiếp bằng lời nói, khiến người khác vui vẻ bằng lời hay ý đẹp, nhưng cũng có thể khiến người ta đau khổ cùng cực vì những lời xát muối tâm can. Phàm ở đời, nếu không thể giúp được, thì cũng không nên hại người. Thế nhưng cái miệng nói của chúng ta rất là nguy hiểm. Khi thương thì người ta nói theo hướng tích cực, khi ghét thì người ta nói những lời cay độc. Vì thế thật sự mà nói: Cơ bản không tin vì họ chưa chứng Thánh nên họ có thể thay đổi ngôn ngữ và quan điểm của chính mình, những người xảo ngữ rất hay dùng lời lẽ khích bác để gợi lên lòng tham sân si của người khác. Miệng cười cười, nói nói mà bụng dạ sâu xa chỉ muốn làm điều tổn hại đến người khác, ấy là tạo nghiệp ác không gì cứu vãn nổi.

Đời sống hằng ngày chúng ta có thể thấy được rất nhiều kẻ dùng lời khiêu khích, bên ngoài là tạo sự tranh đua, bên trong là ly gián mâu thuẫn, gây nên tội lỗi cũng từ những xảo ngữ mà ra. Đặc biệt, miệng còn là bộ phận để ăn uống, cung cấp các chất dinh dưỡng cần thiết cho cơ thể của mỗi con người. Thế nhưng ngày nay, vẫn có những người đạo đức thấp, nói năng thiếu suy nghĩ, thích làm tổn thương người khác bằng những lời nói lạnh lẽo, soi mói. Có những người nói suông, hứa hẹn rồi quên mất. Thói quen này lâu dần sẽ dẫn đến tai họa. Từ những lỗi lầm gây ra trong lời nói, đã làm cho con người ý thức được cái giá trị hay và đẹp, cao cả đáng quý của nó để giúp cho mình tự kiểm soát được tâm ý của chính mình. Từ đó sữa đổi bản thân và góp phần tô bồi cho cuộc sống xã hội thêm tươi đẹp hơn. Chính vì thế mà Đức Phật đã đưa Chánh Ngữ vào trong Bát Chánh Đạo.

Trong kinh Lời Nói (Tăng Chi 5.198), có ghi: Đức Phật giảng 5 yếu tố của một lời nói thiện lành như sau: “Thành tựu năm chi phần, này các Tỳ kheo, các lời là thiện thuyết, không phải ác thuyết, không có phạm tội và không bị những bậc Hiền trí chỉ trích. Thế nào là năm? Nói đúng thời, nói đúng sự thật, nói lời nhu hòa, nói lời đem đến lợi ích, nói với từ tâm”.

1. Nói đúng thời: có khi một lời chân thật nhưng không được phát biểu đúng lúc thì thành ra vô ích hoặc làm cho người khác bực mình. Người thiện trí phải tế nhị để áp dụng lời nói của mình đúng chỗ, đúng lúc.

2. Nói đúng sự thật: bậc thiện tri thức nói một lời phải dựa trên sự thật, không ngụy biện, không lừa dối.

3. Nói lời nhu hoà: lời nói cần phải dịu dàng, lễ phép, tạo không khí hòa hợp.

4. Nói lời đem đến lợi ích: lời nói phải có mục đích và ý nghĩa của nó, dù là lời chân thật nhưng không có mục đích đem lại lợi ích cho ai, thì đó cũng chỉ là lời nói nhảm, vô dụng.

5. Nói lời với từ tâm: lời nói phải phát xuất từ tấm lòng thương yêu, cẩn trọng.